Geschiedenis opsluiting van mensen zonder verblijfspapieren

Acties die vrijwel dagelijks tijdens Corona (2020) bij de Rotterdamse gevangenis plaatsvonden ter morele ondersteuning en uit protest (...).

 

Geschiedenis opsluiting van mensen zonder verblijfspapieren

Al begin jaren tachtig werden vluchtelingen die op Schiphol aankwamen opgesloten, eerst op politiebureau Hoofddorp en een kazerne in Badhoevedorp, later op Schiphol. Mensen elders in het land aangehouden, werden in Huizen van Bewaring vastgezet. In 1987 werd (afgezien van de opsluiting op Schiphol) de eerste echte gevangenis voor mensen zonder papieren geopend, in Hoorn. In 1992 de Grensgevangenis, in Amsterdam.

Opsluiting van vluchtelingen na aankomst met het vliegtuig

Eerst even over de opsluiting van mensen die op Schiphol aankomen. Meestal zijn dit vluchtelingen die bescherming (asiel) vragen. Begin jaren tachtig werden zij al opgesloten op politiebureau Hoofddorp of in de marechaussee- kazerne in Badhoevedorp. Later, sinds de Hoge Raad[1] dit in 1982 verbood, werden ze vastgehouden in een transitruimte op Schiphol. Sinds 1986 mag ook dit niet meer en kwamen ze terecht in het ‘verblijfscentrum’ Schiphol-Oost. De deuren gaan op slot maar het wordt geen gevangenis genoemd. Nadat veel mensen via het raam ontsnappen, worden er tralies voor de ramen gezet.

Geen vrijheidsberoving?

Volgens Justitie is geen sprake van vrijheidsberoving omdat de vluchtelingen immers weg kunnen, maar dan wel richting het buitenland. De rechter gaat hier eerst in mee. Totdat de Hoge Raad in 1988 stelt dat het wel degelijk gaat om vrijheidsberoving, waarvoor een wettelijke grondslag vereist is die in dit geval ontbreekt.

Vervolgens wordt een noodwet gecreëerd die volgens onderzoekers van het Autonoom Centrum, (hierna AC, publicatie Grensgevangenen, 1998, zie bronnen onderaan) ‘in sneltreinvaart’ door de beide Kamers wordt aangenomen: artikel 7a is geboren. Dit wetsartikel is een initiatief van toenmalig staatssecretaris Kosto (PvdA). Hij was in 1989 als kamerlid nog tegen het gevangenhouden van vluchtelingen op Schiphol-Oost. Een jaar later (in 1990) verandert hij van mening en vindt het toch nodig omdat volgens hem steeds meer mensen bij de grens aankloppen ‘zonder echt vluchtverhaal’.

Aanhouding elders in het land

Voor anderen, die niet op Schiphol aankomen maar elders zonder verblijfspapieren worden aangehouden door de politie, geldt een ander wetsartikel. Zij kunnen worden vastgehouden op grond van artikel 26 Vw. Voor deze zogeheten vreemdelingenbewaring geldt dat er zicht op uitzetting moet zijn. Het is opsluiting voor onbepaalde tijd, zonder maximumtermijn.

In de jaren zeventig en tachtig leek deze detentie nog niet vaak voor te komen, zeggen de onderzoekers van het Autonoom Centrum. Maar cijfers waren erg moeilijk te achterhalen. De mensen die wegens hun gebrek aan de juiste papieren vastzaten, werden in die tijd vaak opgesloten op politiebureau’s en in Huizen van Bewaring (HvB’s) en werden niet apart geregistreerd. In die tijd werd nog vaak meldplicht opgelegd als alternatief voor opsluiting. Of mensen kregen een bevel het land te verlaten en een afmeldkaart mee om aan de grens af te geven.

Tot op heden worden (onuitzetbare) mensen – na veelal maandenlange detentie- nog steeds de straat op gestuurd met de opdracht het land te verlaten. Meestal worden ze door de politie op het station afgezet met een treinkaartje. Vermoedelijk omdat de gevangenissen niet echt in de bewoonde wereld liggen en omdat men geen overlast wil van mensen die daar zonder (toegang tot) inkomen gedumpt worden. Met een treinkaartje hebben ze kans een stad met vrienden of hulpverleners te bereiken.  

Foto: De mensen kijken en zwaaien vanuit de gevangenis naar demonstranten (2020 DCR)

 

Nieuwersluis en Huizen van Bewaring

In de beginjaren van STIL werden mensen zonder papieren, nog opgesloten in de gevangenis aan de Vecht in Nieuwersluis, volgens het AC gebeurde dat sinds 1984. Dit viel onder regime van Defensie, er zaten daar ook mensen vast die dienst weigerden (totaalweigeraars) of die een (andere) militaire straf uitzaten. Later zaten hier de zogenoemde bolletjesslikkers. STIL kende ook mensen die in een Huis van Bewaring zaten, bijvoorbeeld in Zwolle. Daar zaten ze tussen verdachten van strafbare feiten, onder hetzelfde regime.

De eerste echte gevangenis voor deze groep

De eerste echte gevangenis die enkel voor deze groep werd gebruikt, was volgens de onderzoekers de Krententuin in Hoorn (1987) en in 1989 de Schutterswei in Alkmaar. Volgens Het Parool (1990) werd vanaf daar 25% van de mensen het land uitgezet. De rest belandde weer op straat.

Jarenlang is er veel onduidelijkheid over cijfers van mensen die uitgezet zijn of enkel tot de grens gebracht (Roosendaal-methode, dit mag sinds ’92 niet meer) of op de trein richting de grens gezet zijn, bijvoorbeeld vanaf Venlo richting Duitsland. Uitzettingspercentages die gepubliceerd worden, variëren van 25-50% maar soms is dit inclusief de mensen die niet onder toezicht vertrokken, waarvan dus niet bekend is of ze echt vertrokken zijn.

In 1998 kondigt toenmalig staatssecretaris Kosto onderzoek aan naar een ‘humanere’ vorm van detentie. Er zijn dan veel ‘spanningen’, zoals ‘opstanden’ op de bestaande plekken. Volgens (andere) onderzoekers ontstaan de spanningen door de onzekerheid over de duur van de detentie en het gevoel als crimineel behandeld te worden.

Gensgevangenis of grenshospitium

In april 1992 wordt de grensgevangenis geopend. Justitie en politici noemen dit een grenshospitium (gastenverblijf). Dit is bedoeld voor kortdurende grensdetentie op grond van artikel 7a. In die eerste  maand dat dit gevang open is, overlijdt een zwangere Zaïrese vluchteling in een ziekenhuis, na verblijf van acht dagen in detentie, waar ze onvoldoende medische zorg zou hebben gekregen.

Justitie zei vooraf dat de duur van deze detentie zes tot acht weken zou zijn, maar dit liep vaak op tot zes maanden. Uit onderzoek van het WODC (Justitie) bleek dat in de helft van de gevallen verhoren[2] zonder advocaat plaatsvonden en een kwart zonder tolk. Ruim de helft van de mensen werd uiteindelijk vrijgelaten (zonder toegang tot werk en inkomen).

In 1994 wordt Justitieel Complex ‘Koning Willem II’ in Tilburg, ofwel de Willem II gevangenis, in gebruik genomen voor dit doel, de grootste tot dan toe. Keer op keer wordt het aantal cellen overal uitgebreid. Er komen ook cellen in Leeuwarden (1995) en er vindt detentie in een HvB in Zwolle plaats, waar een van de eerste cliënten van STIL opgesloten zat en we ook een demonstratie organiseerden (in de volgende nieuwsbrief volgt n.a.w. een persoonlijk verhaal over de ervaringen van STIL met deze vorm van opsluiting).

In 1996 worden in Alphen aan de Rijn en Zoetermeer twee gevangenissen deels voor vreemdelingendetentie ingezet. Ook in Alphen zat minstens één cliënt van STIL maandenlang vast.

Toetsing na 28 dagen?

Uit cijfers van de Willem II uit 1995 blijkt dat uitzetting vooral in de eerste weken lukt: 78% van de uitzettingen vanuit die gevangenis binnen een maand, 9% in de tweede maand en 6% in de derde maand.

Verschillende organisaties en deskundigen (zowel uit de anti- als pro-detentiehoek) pleitten er onder meer door deze (e.a.) cijfers voor aan de detentie een maximumduur van drie maanden te koppelen. De voorstanders vonden wel dat mensen die niet meewerkten langer vastgehouden zouden mogen worden. Dit leek een politiek haalbare zaak, echter net in dezelfde tijd, kwam er een wetswijziging (vermoedelijk in de nieuwe vreemdelingenwet 2000, die in 2001 inging, mogelijk al eerder), waarna een verplichte rechterlijke toetsing voor iedereen werd ingevoerd. Die moet sindsdien (en nog steeds) binnen 28 dagen plaatsvinden, volgens het Landelijk Ongedocumenteerden Steunpunt (LOS) kan het in praktijk nog 14 dagen langer duren voor de opsluiting daadwerkelijk is getoetst.

Dit leidde ertoe dat politici zich niet meer wilden inzetten voor een maximumtermijn van drie maanden omdat ze dachten dat ‘t zicht op uitzetting serieuzer en eerder getoetst zou gaan worden door de wetswijziging. Later is niet gebleken dat detentie hierdoor minder lang opgelegd werd, m.a.w. mensen kwamen niet eerder vrij. Mogelijk is dat in een enkel geval wel gebeurd. De ervaring van STIL is dat vaak voor er zes maanden om waren, door Justitie nog beweerd kon worden dat er zicht op uitzetting was, maar dat mensen daarna meestal wel vrij kwamen. In ieder geval met een goede advocaat, maar ook kon de opsluiting langer duren, zo kennen we ook mensen die acht, twaalf of dertien maanden vastzaten.

Demonstratie bij Rotterdamse gevangenis 2020

 

Langer opsluiten leidt (nog steeds) niet tot meer uitzettingen

In al die jaren kan de conclusie nog steeds getrokken worden dat langduriger detentie niet leidt tot meer uitzettingen. Sinds kort is er echter, volgens de cijfers van de Dienst Terugkeer en Vertrek (DT&V), wel sprake van een toename van het aantal gedwongen uitzettingen, waarschijnlijk door zogenoemde terugname deals met bepaalde landen van herkomst[3]. Het lijkt echter nog steeds onder de helft te zitten die vanuit detentie uitzetbaar is. Als een hoger percentage genoemd wordt, zitten daarbij soms andere terugkeerders, zoals mensen die zelfstandig of vrijwillig terugkeren. Ook zitten bij het percentage uitzettingen dat Justitie noemt, mensen die naar andere Europese landen gestuurd worden, dat kan zijn met de EU-nationaliteit of met een Dublinclaim, dat betekent dat een ander EU land waar ze eerder verbleven, verantwoordelijk is voor hun terugkeer naar land van herkomst.

Meer ontmoedigingsmaatregel dan gericht op het wettelijke doel

De conclusie van het AC van lang geleden lijkt nog geldig: De detentie is vooral een middel ter ontmoediging en afschrikking en vooral voor de mensen die ‘t meemaken zeer schadelijk.

Aanvullend op dit onderzoek, 27 jaar later: De maximumduur is intussen niet korter maar langer geworden, namelijk 1,5 jaar. Dit nadat een zogenoemde Europese Terugkeerrichtlijn van kracht werd.

Gevangenissen en aantal plekken nu

Op dit moment (sinds 2010) zitten in Rotterdam mannen in vreemdelingenbewaring (320 kamers, 640 gedetineerden, daar zitten ook HvB gedetineerden bij, wel op een aparte afdeling). Deze gevangenis (detentiecentrum Rotterdam DCR) is naast het vliegveld Rotterdam The Hague Airport.

Gezinnen met kinderen, vrouwen en minderjarigen zitten in Kamp Zeist. Dit is sinds oktober 2014 de zogenoemde gesloten gezinsvoorziening, dit wordt door Justitie ‘kindvriendelijk’ genoemd. Voor die tijd zaten daar ook volwassen mannen zonder kinderen. Er zijn 12 woningen met plek voor 6 personen per woning en op een speciale afdeling is plek voor 10 alleenstaande minderjarige vreemdelingen.

In detentiecentrum Schiphol (sinds november 2012 in gebruik) zijn 450 twee persoonscellen, waar ook verdachten of veroordeelden tijdelijk geplaatst worden.

Volgens de Dienst Justitiële Instellingen (Dji) zitten in Nederland dagelijks ongeveer 320 mensen zonder papieren tegelijk opgesloten. Het zouden ongeveer (of meer dan) 3000 mensen per jaar zijn.

Schipholbrand

In oktober 2005, alweer bijna twintig jaar geleden kwamen bij een brand in de toenmalige gevangenis, ofwel Detentie- en Uitzetcentrum Schiphol-Oost, elf gedetineerden om en vijftien mensen (incl bewakers) raakten gewond. Ahmed Issa, een Libiër, werd in eerste instantie vervolgd alsof hij de veroorzaker en schuldige zou zijn, waar geen bewijs voor was, maar later na een herziene hoger beroepsprocedure, vrijgesproken. Hij was al lang daarvoor het land uitgezet. Hoewel er van diverse kanten kritiek kwam op de veiligheidsvoorschriften en de (niet) naleving ervan, is er in de hoek van de verantwoordelijken niemand aangeklaagd of vervolgd. Wel traden twee ministers af. Er is een monument voor de slachtoffers. 39 overlevenden kregen een verblijfsvergunning. Enkele tientallen een (lage of hogere) schadevergoeding.

Meer over de Schipholbrand en de herdenking ervan lees je via deze link. Of op Wikipedia.

In 2013 was er veel ophef over de zelfmoord van politiek vluchteling Dolmatov in een Rotterdamse gevangenis. Hij had gezien zijn vluchtredenen niet opgesloten moeten worden. Na afwijzing van zijn asielverzoek pleegde hij zelfmoord. Hij had daarvoor al enkele pogingen gedaan. Hij had niet opgesloten mogen worden, computerfoutje. Lees hier meer.

Demonstratie Rotterdam 2020

.

Opsluiten van kinderen 

Sinds de beleidswijziging van september 2013 worden gezinnen met minderjarige kinderen, die moeten terugkeren naar het land van herkomst, niet meer in vreemdelingenbewaring gesteld, tenzij de ouders zich eerder hebben onttrokken aan een toezichtmaatregel. Wel kunnen ze - als er zicht op uitzetting is- (maximaal) twee weken worden opgesloten. Volgens LOS geldt deze beperking van maximaal twee weken niet voor asielzoekers op Schiphol met kinderen.

In de vorige nieuwsbrief kon je al lezen dat in 2023 tien gezinnen, in totaal 40 personen, dus vermoedelijk 30 kinderen, vanuit Kamp Zeist, het land zijn uitgezet. Bron: DT&V via INLIA.

Straks mogelijk ook strafdetentie (voor onschuldigen), bovenop de vreemdelingendetentie

De nieuwe regering heeft een wetsvoorstel ingediend waarmee het mogelijk wordt mensen strafrechtelijk te vervolgen als ze niet meewerken aan eigen terugkeer, bijvoorbeeld na afwijzing van hun asielverzoek of als ze zonder verblijfspapieren worden aangetroffen. Dat zou tot gevolg hebben dat mensen naast de maandenlange detentie waar ze nu al (keer op keer) mee te maken kunnen krijgen ook strafdetentie kunnen krijgen. Mogelijk kan dit ook tot gevolg hebben dat het bieden van onderdak of andere hulp strafbaar wordt. Hierover later meer.

 

Door Margreet van STIL, 31 maart 2025.

Plan is in de volgende nieuwsbrief een artikel over persoonlijke ervaringen met deze vorm van detentie te schrijven. Het moge duidelijk zijn dat STIL tegen de opsluiting van mensen is enkel omdat ze geen verblijfsvergunning hebben.

 

Reactie of correcties?

Mogelijk is het artikel niet geheel foutloos. Reacties, correcties en aanvullingen, zijn welkom per mail bij nieuws@stil-utrecht.nl.

 

Bronnen

Bronnen: Voor de geschiedenis: boek en digitale publicatie: Grensgevangenen, Autonoom Centrum, 1998.

Voor de actuele situatie: Meldpunt Vreemdelingendetentie en Stichting LOS..

Over uitzetcijfers kinderen: INLIA.

Bronnen Schipholbrand: https://schipholbrand.net/nl/

Ook op Wikipedia vind je info over de brand.

Cijfers over uitzettingen van Justitie vind je hier: https://www.dienstterugkeerenvertrek.nl/over-dtv/cijfers

 

Aanleiding: In een kader bij het artikel in (op) One World over vreemdelingenbewaring staat dat het in Nederland sinds 2001 mogelijk is mensen zonder papieren op te sluiten. Dit klopt niet. Het gebeurt al veel langer. Vandaar dat STIL in de archieven dook van de organisatie waarmee we lang geleden actie voerden tegen vreemdelingendetentie, het Autonoom Centrum (hierna AC) uit Amsterdam. Die organisatie bestaat nu niet meer. Het AC publiceerde regelmatig over detentie, protesteerde ertegen, deed onderzoek en ging op bezoek bij mensen die gevangen zaten. Ze deed uitgebreid onderzoek naar vijftien jaar vreemdelingendetentie en publiceerde dit onder de naam Grensgevangenen in 1998. Daar komt de meeste informatie uit dit artikel vandaan.

Meldpunt Vreemdelingendetentie

Mensen die in detentie zitten, kunnen gratis bellen met het Meldpunt Vreemdelingendetentie.

Bel vanuit detentie: 0800-3388776 (gratis)

Bel van buiten detentie: 010-7470156

E-mail: info@meldpuntvreemdelingendetentie.nl

https://meldpuntvreemdelingendetentie.nl

 

Het Meldpunt Vreemdelingendetentie biedt een luisterend oor, gaat wekelijks op bezoek, verstrekt kleding waar nodig en vertegenwoordigt klagers bij de beklagrechter.

Wil je meer weten? Neem contact op met info@meldpuntvreemdelingendetentie.nl of kijk op www.meldpuntvreemdelingendetentie.nl 

Het Meldpunt kan altijd vrijwilligers gebruiken.

 

Wakes

Maandelijks vindt zowel in Rotterdam als Soesterberg een wake plaats.

Elke eerste zondag van de maand is er de maandelijkse wake bij Kamp Zeist, vanaf 16.30, Richelleweg 13, Soesterberg, tegen de opsluiting van kinderen en alle mensen zonder verblijfsvergunning. In Rotterdam, waar mannen zonder papieren vastzitten, is diezelfde zondag ook de maandelijkse wake om 16 uur, Portelabaan 7.

Demonstratie Rotterdam 2020

Over de foto's van de mini- demonstraties in 2020 bij de Rotterdamse gevangenis (DCR): Tijdens Corona moesten mensen in DCR 21 u per dag op cel blijven. Hiertegen voerden STIL en de Amsterdamse organisatie Maison Pays Bas met enkele vrienden en bekenden actie. (Zie foto's). Door een megafoon (soms met speaker) werden woorden en muziek over de muur heen gestuurd om mensen afleiding en moed te geven.

 

Voetnoten

[1] In die tijd was de Hoge Raad nog de hoger beroepsinstantie, dit is nu de Raad van State.

[2] Niet bekend is of dit ook om asielgehoren ging.

[3] Als we hier interessante info over vinden, zullen we het plaatsen, je kunt ook de nieuwsbrief van het Meldpunt Vreemdelingendetentie lezen, waar vaak informatie te vinden is. Ook INLIA publiceert hier soms over. Zie bronnen.